parijs – TextielLiefde

52. La Frida in Parijs

Magdalena Carmen Frida Kahlo y Calderón (Coyoácan, 6 juli 1907 – Coyoácan, 13 juli 1954), beter bekend als Frida Kahlo, zie je tegenwoordig overal opduiken. Geprint op shawls op de Albert Cuypmarkt, op stof van een zelfgemaakte tas, geweven op een paneel en gedrukt op gymschoenen.

Je hoeft maar even op internet te zoeken en je komt nog meer parafernalia tegen: sleutelhangers, mokken, handdoeken, ochtendjassen, sokken, papieren servetten en zelfs een plantenspuit waarop ze met haar hoofd vol bloemen te herkennen is. Een icoon is ze geworden en zo geeft ze menig huishouden een exotisch en kleurrijk tintje. Ze is een trend, maar trends gaan voorbij. Ik heb haar nog niet gevonden in de plaatselijke kringloopwinkel, maar lang zal dat niet meer duren, verwacht ik. Kortom, ze is populair, maar gezien de afgeprijsde shawl op de Cuyp is ze misschien het hoogtepunt voorbij.

Hoe zou ze dat zelf hebben gevonden, vraag ik me af. Ik denk dat ze het er helemaal niet mee eens zou zijn. Haar exclusiviteit en bijzonderheid verkwanseld en uitgemolken door de commercie. En dat met iemand die het communistische gedachtengoed aanhing!

Frida op 12 jarige leeftijd gefotografeerd door haar vader Guillermo Kahlo

Omdat ik vorig jaar de Frida Kahlo-tentoonstelling in Assen gemist heb, was ik blij dat ik de tentoonstelling in Palais Galliera, het modemuseum van Parijs, kon zien. Ik vermoed dat een deel van beide exposities bijna hetzelfde is, met het verschil dat het in Parijs rustig was in tegenstelling tot wat ik over Assen hoorde. Daar schijn je op drukke dagen met veel moeite wat van haar jurken en kunst hebben kunnen zien.

Palais Galliera, het beeldschone, witte stadspaleis vlakbij de Eiffeltoren en de Seine. We gingen er heen op de dag dat we negen jaar bij elkaar waren. Cadeau! We werden meegenomen door haar leven, kunst en kleding. Als slot van de tentoonstelling volgde er een reis langs modeontwerpers die haar kledingstijl als inspiratie hebben gebruikt voor hun eigen collectie. Dat laatste deel was niet in Assen te zien.

Nu kan ik een lang artikel schrijven over haar leven, maar ik denk dat veel lezers daar wel van weten. Kinderverlamming en een ernstig auto-ongeluk. Been geamputeerd en leven met korsetten. Getrouwd met de 21 jaar oudere kunstschilder Diego Rivera. Naast haar huwelijk had ze relaties met mannen en vrouwen. Allemaal waar, maar omdat dit blog textiel als onderwerp heeft, wil ik de focus daarop houden.

Frida Kahlo, My dress hangs there (1933)

Tragisch vind ik overigens dat er altijd meer aandacht aan haar leven wordt besteed dan aan haar kunst, die je onder het surrealisme kunt plaatsen.

Mexico, de Zangeres Zonder Naam zong er al in 1969 vrolijk en aanstekelijk over. In het lied danst ze de rumba met een cabanero oftewel een herder en dat in een land van liefde en van zon. Beter en gezelliger kan het niet worden in het loflied. De kleding van haar en de danseressen in de clip moet een verbeelding van Mexico zijn. Dat die in niets op de traditionele en kleurrijke Mexicaanse kleding lijkt en heel clichématig is moge duidelijk zijn. Verder niets ten nadele van de Zangeres; wij zijn en blijven fan.

Traditonele kleding uit Oaxaca, niet gedragen door Frida

Hoe anders is de echte Mexicaanse kleding die Frida Kahlo droeg. Na de Mexicaanse revolutie van 1910 ontstond er een groot bewustzijn over de Mexicaanse identiteit. Die uitte zich onder andere in het dragen van traditionele kleding door vrouwen, en ook door mannen. Zo liet je zien dat je trots was op de plek waar je vandaan kwam.

Frida had een grote voorkeur voor de kleding van vrouwen in de regio Oaxaca, en dan specifiek in Tehuana. De vrouwen daar leefden sterk vanuit de gedachte van het matriarchaat in het verder overwegend door mannen gedomineerde land. Economisch onafhankelijk zijn, was hun uitgangspunt.

De kleding uit Tehuana is kleurrijk en vol details. Met de hand geborduurde bloemen op fluwelen rokken of motieven in kettingsteek.

Daaronder een lange rok van kant en als bovenstuk de ‘hupil’.

Dat is een dubbelgevouwen rechthoek die aan beide zijkanten deels is dicht gestikt; zo ontstaan er twee openingen voor de armen en aan de bovenkant een opening voor het hoofd.

Ze worden gedragen als blouse, op verschillende manieren rijk met borduurwerk versierd.

Detail glaskralen borduursel, Azteekse dansers

Frida Kahlo droeg bijna altijd een ‘hupil’.

Een outfit die ze droeg tijdens het schilderen

Dat combineerde ze vaak met een ‘rebozos’, een rechthoekige shawl met franje aan beide uiteinden.

Ook was er op de tentoonstelling in Parijs de ‘resplandor’ te zien: het kledingstuk dat ze droeg op twee zelfportretten.

Ze ziet er dan uit als een katholieke heilige, terwijl ze al op jonge leeftijd op de achterkant van haar communieportret het woord ‘idiota’ schreef.

Links: Katoenen jas uit Guatemala Rechts: Huipil uit Mazatec

Traditionele motieven geborduurd of geweven in grootse gewaden. Trots en elegantie spatten ervan af.

Ik kon er geen genoeg van krijgen.

Het was een waar kleurenfeest daar in de kelder van Palais Galliera.

Vitrines vol verschillende outfits in sprankelende combinaties.

Daarnaast werd ik geraakt door een kleine vitrine met een stoffen popje met daarbij een doosje vol garens en band. Frida maakte dit soort popjes maar borduurde ook servetten en ander textiel.

De kledingstijl van Frida was en is een bron voor modeontwerpers van nu. Dat was te zien in een zaal boven.

Soms voor mij te letterlijk door een foto van haar te schilderen op een tuniek van de modeontwerper Franc Sorbier.

Overdaad in de kleding van Richard Quinn.

Mexicaanse invloeden qua kleuren en borduursels in de collectie van Erdem, haar rode shawl deed me denken aan de jas uit Guatemala in de collectie van Frida. Zijn inspiratie voor deze collectie haalde hij uit het leven van Tina Modotti, een fotografe die bevriend was met Frida.

De ‘resplandor’ als inspiratie voor Valentino en Comme des Garçons.

Voor zomer 1998 liet Jean Paul Gaultier kleding zien die een duidelijk link heeft naar Frida.

In de show loopt een man met een nep-tatoeage van een hamer en sikkel, die verwijst naar Frida haar politieke voorkeur. Als ik er nu naar kijk, vind ik het te plat en het ergert me dat hij haar gebruikt. Dat is een vorm van je cultureel toe-eigenen die hoogst ongepast is.

De eenvoud in de twee outfits van Kris van Assche vond ik in de veelheid van kleur en decoratie een verademing, passend, draagbaar en erg mooi.

Gelukkig stonden er in de museumwinkel van Galliera geen foute Frida-artikelen. Wel boeken over haar werk en leven, weefsels uit Mexico en hoog aan het plafon hingen feestelijke papieren vlaggetjes.

Na het zien van de tentoonstelling moest ik denken aan de heerlijke cd Canciones de mi Padre van Linda Ronstadt, vol liedjes die ze zong vanuit haar Mexicaanse familiegeschiedenis. Tijdens een concert met liederen van die cd droeg ze een ‘hupil’ met daaronder natuurlijk een rok vol glitters voor het showelement.

De tentoonstelling in Palais Galliera is te zien tot en met 5 maart 2023. Info HIER.

50. Shocking Schiaparelli!

Je moet snel zijn als je in Parijs de sprankelende tentoonstelling ‘Shocking!’ over modeontwerpster Elsa Schiaparelli (Rome, 10 september 1890 – Parijs, 13 november 1973) wilt zien. Tot 22 januari is in het Musée des Arts Décoratifs de expositie met werk van ‘Schiap’, zoals haar vrienden haar noemden, gecombineerd met werk van bevriende, surrealistische kunstenaars met wie ze veel samenwerkte: Jean Cocteau, Salvador Dalí, Raoul Dufy, Meret Oppenheim en Man Ray. Daarnaast werkte ze met fotografen als Horst P. Horst en Cecil Beaton en de modeillustrator Christian Bérard.

1937, Tekening van Elsa Schiaparelli door Jean Cocteau

Ook is er werk te zien van Daniel Roseberry, sinds 2019 creatief directeur van het couturehuis Schiapparelli.

In difficult times fashion is always outrageous.

Als ik aan Schiaparelli denk, springen direct de woorden ‘Shocking Pink’ tevoorschijn. De kleur die ze in 1937 gebruikte in haar collectie en die haar signatuurkleur zou blijven voor de rest van haar leven. Shocking was overigens ook de naam van haar eerste parfum dat ze ook in 1937 presenteerde.

Direct bij binnenkomst staat daar haar beroemde Phoebus avondcape uit de collectie winter 1938-1939 met als thema astrologie. Uitgevoerd in die spetterende shocking roze wollen stof met de mooie naam ratiné.

Op de achterkant het door het beroemde borduuratelier Maison Lesage uitgevoerde hoofd van Medusa met haren als zonnestralen. Gedragen op een lange, gele zijden rok moet de draagster een flonkerende indruk gemaakt hebben bij binnenkomst op een feest.

Handschoenen van suède met kant, winter 1936 – 1937

De ontwerpen van Elsa Schiaparelli hebben vaak iets vreemds of vrolijks.

Soms griezelig of intrigerend.

Sommige zijn natuurlijk gedateerd, dat kan niet anders. Andere daarentegen, zoals de breisels uit haar eerste collectie (januari 1925) met de trompe l’oeil strikken en kragen, hebben een tijdloosheid en zouden ook nu gedragen kunnen worden.

Ik zou maar wat graag zo’n oud ontwerp gedragen zien worden, al kan dat natuurlijk niet met een stuk dat nu is opgenomen in de collectie van een museum.

In twintig jaar tijd, tussen 1933 en 1953, tekende Schiaparelli maar liefst 6387 ontwerpen. Ze bewaarde ze in 55 mappen, maar ook als losse tekeningen.

Ontwerptekening avondjas Three Asides herfst 1937, samen met Jean Cocteau

Three Asides, 1937. Het beroemde detail met de rozen en gezichten op de achterkant

In 1973 doneerde ze die enorme verzameling aan het Musée des Arts Décoratifs. Met kopieën waren de wanden en vloer in de eerste ruimte behangen.

Ontwerp voor een avondjasje, winter 1936 – 1937

Daartussen, in lijsten, hingen originele tekeningen van de ontwerpen die daadwerkelijk zijn uitgevoerd en waarvan er een aantal in de tentoonstelling te zien waren.

Ik voelde me betoverd door de fantasievolle wereld die Schiaparelli creëerde, vaak samen met haar bevriende kunstenaars.

Raoul Dufy, Haute Couture presentatie in Salon Schiaparelli 1937

De print van vlinders op een jurk waarover een mantel van net-stof gedragen werd om vlinders te vangen in de zomer van 1937 en het avondjasje uit dezelfde collectie met vlinders als sluiting.

Het avondensemble voor de collectie herfst 1937 met het geborduurde hoofd, haren van pailletten en een hand die een strik vasthoudt, naar een tekening van Jean Cocteau.

Proef voor borduursel door borduuratelier Lesage

Zijn voornaam is op het voorpand geborduurd.

De zomercollectie van 1938 met als thema ‘Circus’: geborduurde olifanten, paarden en kleding van clowns als inspiratie.

Om heel vrolijk van te worden!

‘This is the Pagan collection’ stond er in het persbericht van het modehuis om de collectie herfst 1938 aan te kondigen.

De renaissance, Botticelli, mythologie en natuur zijn te herkennen in vergulde klimopbladeren en bloemen in een weelderige collectie.

De avondjurk van de brede, gestreepte, roze met zwarte zijde (winter 1938-1939) vond ik van een glinsterende schoonheid!

Ook leuk zijn de knopen in de vorm van een trommel op het avondensemble voor herfst 1939.

Glimmende pailletten en glanzende stenen kom je veel tegen in haar ontwerpen. Dat kan makkelijk ordinair worden of goedkoop aandoen.

Twee jasjes uit de Zodiac collectie van zomer 1937

Bij haar is dat nooit het geval. Ze wist altijd goed de verfijning en balans in haar ontwerpen te houden en dat te combineren met humor! Dat is de grootste kwaliteit van haar ontwerpen.

I myself used to do absurd things. Yes, I mean that. I had to have a laugh, and some of the things were absurd. But they could always be worn by an elegant woman; they did not negate her elegance.

Naast al die schitterende ontwerpen van ‘Schiap’ zoals ik haar ook maar noem, hoewel ik niet bij haar vriendenkring hoor, was er ook aandacht voor het modehuis Schiaparelli nu. Van wat ik daarvan zag, werd ik niet erg warm. Misschien ligt het aan mij, maar ik mis de verfijning die Elsa Schiaparelli had. Natuurlijk mag het handschrift anders zijn dan van haar.

Te groot en bombastisch vind ik de ontwerpen van Daniel Roseberry, hoewel ik de zwart rode jurk waarop de gouden vredesduif zat die Lady Gaga droeg bij de inauguratie van Joe Biden wel spectaculair vond. Let ook op de bijpassende gouden microfoon!

Het was een groot genot om enkele uren te verdwalen in die fantasievolle wereld die Elsa Schiaparelli heeft achtergelaten.

De geweldige en zware catalogus ging mee naar huis en staat nu naast een ander prachtig boek over haar in de boekenkast. Haar biografie Shocking Life uit 1954 ben ik met veel plezier aan het lezen. Op de voorkant een illustratie waarop ze haar beroemde truitje met ingebreide strik draagt.

Gebreid truitje ui de eerste collectie van Elsa Schiaparelli (januari 1925)

48. Goud en zijde uit Oezbekistan (1)

Op 1 januari schreef ik op Facebook: ‘Is het gek dat ik op de eerste dag van het nieuwe jaar het gevoel kreeg dat ik de allermooiste textieltentoonstelling van dit jaar al heb gezien?’ Dat kan misschien niet waar zijn, maar tijdens het bekijken van de expositie ‘Sur les routes de Samarcande, Merveilles de soie et d’or’ in het Institut du monde arabe in Parijs kreeg ik sterk dat vermoeden. Omdat de tentoonstelling zo groot en bijzonder is, zal ik er twee artikelen over schrijven.

Samarkand, Boukhara en Khiva , steden in Oezbekistan, waren belangrijke handelsplaatsen op de zijderoute tussen China en Europa. Via die route werd Chinese zijde uit de steden Quanzhou en Guangzhou naar Europese steden als Venetië en Genua gebracht.

Het woord zijderoute roept vaak een romantisch beeld op van karavanen met kamelen en paarden die tassen dragen vol edelstenen, specerijen en lappen zijde. De realiteit was dat het jaren kon duren voordat de reizigers weer thuiskwamen, als hen dat al lukte met alle gevaren en ontberingen die ze moesten doorstaan: ziekte, rovers, hitte en uitputting. Overigens werd er niet alleen zijde vervoerd van oost naar west, maar ook lakwerk, keramiek, porselein, bont, specerijen, edelstenen, juwelen, gouden en zilveren voorwerpen, paarden en bont. Omgekeerd werden er vanuit het Middellandse zeegebied zeventien soorten textiel waaronder wandtapijten, Byzantijnse stoffen en glaswerk naar de schatkamers van de Chinese keizers vervoerd.

Marco Polo, de Venetiaanse handelaar en ontdekkingsreiziger reisde samen met zijn vader Niccolò en oom Maffeo tussen 1271 en 1295 naar landen als Perzië, China en Indië, in die tijd voor Europeanen onbekende gebieden. Na terugkeer schreef hij samen met romanschrijver Rustichello van Pisa over de landen die hij had bezocht zijn boek ‘Il Milione’, in het Nederlands vertaald als ‘De wonderen van de Oriënt’. In het boek beschrijft Marco Polo Samarkand als een nobele en grote stad met tuinen vol fruit in overvloed. Moslims en christenen leefden er tolerant samen.

De vader en oom van Marco Polo waren de eerste Europeanen die de stad Bukhara zagen. Zij vonden de stad met zijn hoge torens en moskeeën gedecoreerd met mozaïeken een juweel. Bukhara was een van de drukste handelscentra van zijde, porselein, ivoor, specerijen en producten die met de grootste artisticiteit en precisie waren gemaakt.

De tentoonstelling in Parijs opent met een spectaculaire chapan van de emir Nasrullah Khan (1806-1860, regerend 1827-1860) in de buttador stijl.

Een chapan is een gevoerde, ruime (winter)jas voor mannen, gedragen over een aantal lagen onderkleding. Deze chapan is gemaakt van zijdefluweel met gouddraad en zijdeborduursel. De buttador stijl betekent dat niet alleen de randen maar alle delen van het kledingstuk zijn geborduurd met individuele en dezelfde herhalende motieven uit de planten- en bloemenwereld in een ritme als een schaakbord. Het was in die tijd een van de meest geliefde motieven voor de chapan.

De randen werden afgewerkt met geweven of geborduurde banden en de jas sloot met bandjes waaraan kwastje hingen. Vaak werd de chapan niet aangetrokken, maar los over de schouder gedragen.

Op het hoofd droegen de mannen, maar ook vrouwen en kinderen een muts van astrakan of een tyubiteika ook wel doppi genoemd; een met borduurwerk versierd mutsje.

Bij de chapan werden laarzen gedragen die ook vaak waren geborduurd. Dit alles natuurlijk niet voor de gewone man maar voor emirs.

Naast de buttador stijl waren er nog twee vormen van compositie van borduursels. De daukur, waarbij motieven alleen langs de randen van het kledingstuk geborduurd werden en de darkham waarbij het hele kledingstuk gevuld werd met een doorgaand en herhalend patroon.

Vaak werden bij de chapan met darkham-composities laarzen met hetzelfde of een vergelijkbaar patroon gemaakt.

Ook die waren natuurlijk op de tentoonstelling te zien.

Chapan voor de kroning van Emir Mohammed Alim Kahn, 19de eeuw

Ik moet je zeggen dat ik in de eerste zaal al verbijsterd was door wat ik zag. Die ontsteltenis werd nog groter toen ik de volgende ruimte inliep.

Goudborduursels in de meest fantastische glanzende chapans en boven de hoofden van de bezoekers hing een wolk van geborduurde mutsjes.

Goud, het symbool voor zonlicht, onsterfelijkheid en rijkdom was populair bij de aristocratie in die tijd. Ook in deze tijd staat goud voor rijkdom in bepaalde kringen, maar zijn de termen onsterfelijkheid en zonlicht niet meer van toepassing.

Goudborduren was een bezigheid voorbestemd voor mannen. Men geloofde dat de adem van vrouwen de glans en kwaliteit van het gouddraad zou verminderen. De meester goudborduurders, de zarzusi, vormden een gilde, de kasaba met hun eigen administratie, rituelen en regels.

Fluweel (bakhmal) was het materiaal waarop werd geborduurd. Vaak werd dat geïmporteerd uit Rusland, maar ook uit Frankrijk, Turkije, Iran, Syrië en India. Groen, rood, paars en blauw waren favoriete kleuren.

Nadat het patroon op de stof was getekend, kon het borduren beginnen. Het garen was van zijde of katoen met daaromheen een dunne, vergulde zilveren draad. Het garen kwam meestal uit India, maar later ook uit Rusland. Om reliëf te krijgen, gebruikt men karton of stukjes leer die onder het borduursel werden geplaatst.

Rood, oranje en goud met links voor een chapan voor een kind.

Mandala’s op de achterkant, natuurlijk geborduurd met gouddraad

Ik stel me de lege lap voor, de materialen ernaast en dat je dan moet beginnen aan een meesterwerkstuk waarmee de emir blij moet zijn. De spanning van al die steken naast elkaar. Klopt alles wel als de jas in elkaar wordt gezet? Ook de voering moest natuurlijk allure uitstralen. En dan die perfecte afwerking met bandjes en kwastjes! Hoe bijzonder dat dit gemaakt is en dat het zo goed bewaard is gebleven.

In een vitrine apart hangt een talisman-jas uit de moslimwereld, gemaakt in de 20ste eeuw. Deze jas, gemaakt van stevige, licht gewaxte katoen beschermt de drager tegen agressie, ziektes en het boze oog.

Op delen van de panden en mouwen zijn soera’s uit de Koran geborduurd.

Naast al die schoonheden is er ook aandacht voor de dauri: de met gouddraad geborduurde paardendeken die onder het zadel werd geplaatst.

Zijden franje en kwastjes aan de onderkant. Het moet van een grote schoonheid zijn geweest om een man in een schitterende chapan te zien rijden op een prachtig ‘aangekleed’ paard.

Drie zijden schoonheden in adembenemende kleuren

En vrouwen dan, hoor ik je denken. Ook van hen was er kleding te zien, hoewel in mindere mate. Er waren strenge regels wat vrouwen op bepaalde leeftijden moesten dragen. Qua kleuren was het voor jonge meisjes rood en boven de dertig was het groen en blauw. kaltacha

ikat

kyVanaf je veertigste was het oker en bruinachtige tinten en zachte kleuren als je oud was.

Een prachtige kaltacha, een jurk voor vrouwen uit 1880, was samengesteld uit delen van een gebruikte, geborduurde mannen-chapan, gecombineerd met fluweel en aan de binnenkant gevoerd met een zijden ikat stof. Ook toen deed men al aan recycling; zo’n kostbaar stuk geborduurd textiel werd natuurlijk niet weggedaan. Over ikat schrijf ik meer in deel twee.

Mijn favorieten waren de twee jurken kuylaken en ichkuylak, die over elkaar werden gedragen op een broek.

Hoe prachtig en modern ziet het er uit met die geborduurde cirkels en de schitterend geborduurde randen.

Spectaculair vond ik ook de zijden ikat kaltacha, eind 19de eeuw, met roze onderdelen.

Aan de kleuren is te zien dat deze gedragen is door een jonge vrouw.

Mijn camera maakte overuren en na het bezoek was mijn telefoon bijna leeg. In het volgende artikel ga ik verder met de beschrijving van de tentoonstelling. Na al deze schitterende kledingstukken waren er nog zoveel meer textielschoonheden te zien!

Mocht je meer willen weten over de techniek klik dan op deze link.

Brief aan Sophia

Amsterdam, 22 december 2022

Lieve Sophia,

We hebben elkaar een tijd niet gezien. Soms gaat dat zo, maar ik weet zo onderhand wel dat als we elkaar weer tegenkomen we gewoon verder gaan met waar we gebleven waren.

Portret van Sophia door Thérèse Schwartze, schilderij uit de collectie van het Amsterdam Museum

De grote vriendschap die we hebben, koester ik al jaren. Vandaag moest ik ineens aan je denken. Ik liep langs een etalage van een schoenenwinkel met de prachtigste feestschoenen. In die etalage stond een grote kerstboom met glimmende schoenen in plaats van ballen. Het was zo’n winkel waar jij uren zou kunnen vertoeven om alle schoenen te passen.

Muiltjes, Parijs rond 1875 Foto: Collectie Amsterdam Museum

Weet je nog die keer dat we samen door Parijs dwaalden en je ineens je droomschoenen zag in een etalage? Beeldschone, zijden muiltjes waren het. Op de linkerschoen een mannetje en op de rechter een vrouwtje, allebei geborduurd. Het was bij ‘Maison Chapelle Cordonnier pour dames’ op nummer 85 van de Rue de Richelieu. Een deftige en dure winkel waar de rijken van Parijs hun schoenen kochten. Je slaakte een klein gilletje toen je ze zag staan. ‘Laten we naar binnen gaan,’ zei je, ‘die moet ik echt hebben. Het maakt niet uit wat ze kosten. Ik krijg spijt als ik ze niet koop.’

We gingen naar binnen en de verkoopster haalde het paar uit de etalage. De maat was te groot, maar ze konden natuurlijk in een kleiner maat gemaakt worden. Dat duurde wel een paar maanden want zulke verfijnde muiltjes met borduurwerk maken, kost nu eenmaal veel tijd. Tussen de negen en tien weken zou het duren, vertelde de charmante verkoopster. ‘Geen probleem,’ zei je, ‘dan kan ik ze in elk geval dragen op mijn verjaardag in augustus.’

We spraken af dat als ze bezorgd zouden worden je ze samen met mij zou uitpakken. Zo ging het ook. Voorzichtig maakte je de doos open. Daar tussen lagen vloeipapier lagen ze. Voorzichtig wikkelde je het papier eraf. Je slaakte een diepe zucht. Je zette de schoentjes op tafel en wat ik nog weet is dat je er wel een kwartier naar hebt gekeken met een fonkeling in je ogen. Ze pasten perfect. Je liep de kamer op en neer en deed een paar danspassen. Het waren duidelijk feestschoenen die je op veel feesten zou dragen.

Heb ik je ooit verteld dat ik in mijn hoofd een archief van schoenen heb? Ik onthoud mensen vaak aan de schoenen die ze droegen als ik ze voor de eerste keer ontmoet. Namen vind ik moeilijk om te onthouden, maar schoenen gaat heel goed. Als ik naar etalages vol schoenen kijk, blijven er altijd een paar op mijn netvlies hangen. Die sla ik dan op in mijn hoofd. Vreemd misschien, maar het is zo.

Toen ik jouw schoenen voor het eerst zag, moest ik direct denken aan een paar schoenen van het Spaanse merk Camper die ik ooit tegenkwam. Die hadden ook een man en vrouw op de neus van de schoen, maar in traditionele Spaanse kleding: zij in een strokenrok en hij als een toreador. Hoe leuk die overeenkomst met jouw schoenen!

Zelf kocht ik een paar jaar later ook schoenen van het merk Camper waarbij de linker- en de rechterschoen anders zijn. Deze komen uit de collectie TWINS ‘Brothers Classics’ lente/zomer 2005. Het ontwerp van de schildering is van Pep Guerrero die op Mallorca woont.

Ik weet nog dat we langs de etalage van de Society Shop in Arnhem liepen en ik ze daar zag staan. Tegen Bram zei ik: ‘Als ze passen koop ik ze, wat ze ook kosten. Ik moest ze hebben!’ Het zijn nog steeds mijn lievelingsschoenen. Jij kent ze want op een feest lang geleden hadden we allebei onze favoriete schoenen aan. Hoe leuk was dat toen!

Dit jaar zullen we elkaar niet ontmoeten bij de kerstbrunch bij onze gezamenlijke vrienden H. en L. We gaan naar Parijs om veel exposities te zien. De tentoonstelling van Schiaparelli moet geweldig zijn en ook Palais Galliera staat op de lijst. Daar is de originele kleding van Frida Kahlo te zien. Ik was net op tijd om tickets te bestellen; alles was bijna uitverkocht op de dagen dat we er zijn.

Tot gauw in het nieuwe jaar,

liefs van Jan

35. De wereld van Fortuny

Op een avond deze lente voeren we in Venetië met de vaporetto over het Canal Grande van het eiland Giudecca naar het San Marcoplein. Ineens stond daar, bovenop een groot gebouw, de verlichte naam FORTUNY. Ik wist direct waar die naam naar verwees. Mariano Fortuny, stof- en modeontwerper, schilder, fotograaf, decor- en kostuumontwerper, vormgever van lampen en bovenal een zeer bijzondere kunstenaar.

Fortuny werd geboren op 11 mei 1871 in Granada, Spanje en overleed op 3 mei 1949 in Venetië. Hij kwam uit een artistiek gezin; vader Marià Josep Maria Bernat Fortuny i Marsal schilderde en moeder Cecilia de Madrazo verzamelde historisch textiel. Zijn vader overleed toen Mariano drie jaar was. Even daarna vertrok zijn moeder met hem naar Parijs om daar hun leven voort te zetten.

Al jong kwam de kleine Mariano in contact met veel verschillende stoffen die een grote aantrekkingskracht op hem hadden. Zijn kleur- en materiaalgevoel moet daar al ontstaan zijn.

In 1889, hij was toen 18 jaar, werd Parijs vaarwel gezegd en verhuisde hij naar Venetië. Daar zou hij verder zijn hele leven blijven wonen. In zijn jonge jaren reisde hij veel door Europa en hij kwam in contact met kunstenaars, theatermakers en muzikanten. Hij was gevoelig voor de tijdgeest. De Ballets Russes met kostuums van ontwerper Léon Bakst traden op in alle grote steden van Europe. Het exotische oosten kwam naar het westen en dat gaf hem veel inspiratie. Hij ging in de weer met kaftans als uitgangspunt en experimenteerde volop met drapeertechnieken. Dat deed hij met zijde en zijdefluweel waarop dessins werden gedrukt.

Links de vader van Mariano en recht zijn vrouw Henriette.

In 1897 ontmoete hij Henriette Negrin met wie hij later trouwde. Henriette en hij woonden in het Palazzo Pesaro degli Orfeo; daar hadden ze ook een klein atelier; ze ontwierpen en bedrukten er stoffen. Henriette had eveneens een grote liefde voor textiel en samen werkten ze aan veel modeprojecten. Zij stierf in Venetië op 15 mei 1976 en ze doneerde het stadspaleis aan de gemeente Venetië. Voorwaarde was dat het palazzo een museum moest worden met de naam Museo Mariano Fortuny y Madrazo.

Ik zag voor het eerst stoffen van Fortuny in 1998 op de tentoonstelling ‘Adressing the Century, 100 Years of Art & Fashion’ in de Londense Haywarth Gallery. Zijn wonderlijk geplisseerde zijden stof fascineerde me direct, want hoe was die gemaakt en hoe bleven die rimpels erin zitten? Doorgaans zit in een geplisseerde stof een deel polyester die ervoor zorgen dat de plooien erin blijven. Maar dit was zijde zonder polyester!

Vijf jaar geleden in september was ik voor het eerst in dat magnifieke palazzo. Ik was diep onder de indruk van al die etages vol stoffen, kleding en kunst. Statige trappen brachten me naar alle verdiepingen. Ik kreeg het gevoel dat ik bij Mariano en Henriette op bezoek was, dat zij me zo zouden kunnen opwachten voor een gesprek.

Banken met kussens in verwassen kleuren (tijdens het kijken nu naar de foto’s van toen zie ik dat de bekleding van de banken behoorlijk versleten was.) Ik vond het artistiek en bohemien. Het was in de tijd van een Biënnale en ook in het Museum Fortuny was werk van kunstenaars uit de hele wereld te zien.

Het werk ‘Revelation’ van El Anatsui zweefde door de ruimte en het gordijn ‘Hare Apparent’ van Izhar Patkin hing voor een wandschildering van Fortuny.

Dit jaar wou ik naar het museum terug en ik had geluk. Begin mei opende het museum zijn deuren weer na een lange tijd van renovatie. De grote overstroming in 2019 in Venetië had ook het museum Fortuny ernstig aangetast. Jammer was het dat nu alleen de eerste verdieping voor bezoekers toegankelijk was. Het is de vraag of de rest van het stadspaleis ooit weer wordt opengesteld.

Maar ik kwam opnieuw terecht in de droom van Fortuny. Hij keek me in een ruimte op de eerste verdieping aan, Oosters gekleed in een kaftan en met een tulband op zijn hoofd, natuurlijk gemaakt van zijn eigen stoffen.

Dan loop je een grote, hoge kamer in waar zoveel mooie dingen staan en hangen dat je even de tijd moet nemen op dat alles op je in te laten werken.

Bedrukt fluweel in schitterende kleuren bedekt de wanden.

Schilderijen van vrouwen (hij heeft er meer dan 150 geschilderd) boven een bank vol gekleurde kussens in verschillende stoffen.

Op een kastje glazen vazen in felle kleuren.

Oosters aandoende lampen aan het plafond. Hoe mooi zal dit zijn als de avond gevallen is.

Bustes die je aankijken.

Middeleeuws aandoende theatrale gewaden in donkere kleuren.

Een zijkamer links vol wandschilderingen en meubels die uitnodigen om er de rest van de dag te blijven en te lezen in een boek over de ondergang van die prachtige stad aan de lagune.

De volgende kamer.

Daar stonden ze, in het midden op een podium: de schitterend gekleurde, zijden, geplisseerde Delphos jurken en model Peplos, een korte tuniek met bijpassende rok.

In 1909 ontworpen door Henriette en niet zoals vaak gedacht door Fortuny. Hij was wel de ontwerper van de stof die ervoor is gebruikt en die zo bewerkt is dat de plooien erin blijven.

Een cilinder van stof is het, lichaamsvolgend en aan de zijkant sluitend met lint en kleine glazen kraaltjes van het glaseiland Murano.

De inspiratie voor deze kledingstukken kwam van het bronzen beeld De Wagenmenner van Delphi, gemaakt in de vijfde eeuw voor Christus. Het doet me denken aan de ontwerpen van de onlangs overleden Japanse modeontwerper Issey Miyake.

Hij is onder andere bekend geworden met zijn geplisseerde kleding. Miyake deed dat in een moderne vorm door gebruik te maken van polyester zodat de plooi er altijd in blijft. Maar hoe deed Fortuny dat? Dat is tot nu toe een geheim!

De zittende en staande figuren in deze kamer zijn beeldschoon gekleed en dramatisch opgesteld met zijden en kanten lappen om hun hoofden gewikkeld.

Gouden spiegels en een Grieks aandoend schilderij aan de wanden. Soms is iets zo mooi dat het je adem beneemt.

Op Etsy zag ik overigens dat er een aantal Delphos jurken aangeboden worden. Een groenblauwe uit 1910-1920 gaat weg voor € 12.842,- ; een zalmroze uit dezelfde periode moet ook dat bedrag opbrengen.

Via twee kamers met harnassen en weer schitterende gewaden beland je uiteindelijk in het atelier van de meester zelf.

Daar vliegen engelen over de wanden en er staat een klein, prachtig zelfportret van de man die met zijn bijzondere vrouw in dit grandioze palazzo heeft gewoond en gewerkt.

Wonderlijk overigens dat de geboortedatum en -plaats van Henriette (4 oktober 1877, Fontainebleau) niet op de herdenkingssteen staan die te zien is als je de stenen trap neemt naar de benedenverdieping.

Thuis in Amsterdam kom ik erachter dat de tuin bij de fabriek van Fortuny te bezichtigen is en dat je de toonzaal kunt bekijken. Dat ga ik een volgende keer zeker doen. En dan ga ik ook weer terug naar dit museum om me opnieuw onder te dompelen in de rijke sfeer die er in dit palazzo heerst.

27. Breien voor Sheltersuit

Op 10 februari 2022 kreeg ik via Instagram een bericht van Bas Timmer, oud-leerling van me uit Enschede, of ik hem wou bellen. Dat deed ik natuurlijk want Bas is de bedenker en oprichter van Sheltersuit: het label dat speciaal voor daklozen en vluchtelingen een wind- en waterdicht jack produceert met een optionele bevestiging voor een slaapzak. Alle informatie en achtergrond vind je op hun site.

Terug naar het telefoongesprek. Bas Timmer vertelde dat Sheltersuit ook een modelabel zou gaan worden ter ondersteuning van de Stichting Sheltersuit. Met de opbrengst van de modecollectie zou het belangrijke werk dat ze doen nog verder kunnen gaan. De presentatie en eerste modeshow zou op 4 maart plaatsvinden in Palais de Tokyo tijdens Paris Fashion Week. Hij en zijn team waren aan het werk met 21 looks en hij had er gebreide mutsen en polswarmers bij nodig. Grof gebreid en stevig.

Bas vroeg me of ik ook bivakmutsen kon breien: minimaal vier sets, maar liever wat meer zodat er keuze zou zijn, in uni en in twee kleuren. Zou ik dat willen doen?

Natuurlijk zei ik meteen ja. Het is geweldig als een vroegere student van je dit aan je vraagt. Bovendien vind ik Sheltersuit een belangwekkend project en daar wil ik graag aan meewerken.

Schets, garenkeuze, proefmodellen (gebreid in twee dagen) en dubbele draad op naald 12

Ik ging direct aan de slag, want er was tijdsdruk. Ruim een week had ik ervoor, want de mutsen en polswarmers moesten op tijd in Parijs zijn voor video en fotoshoot. Ik begon met garen zoeken en bestellen, schetsen maken en doormailen, telefonisch overleggen met Bas, breipennen van de juiste dikte zoeken. Het werd een weekend van proefmodellen breien. Ik vond ze niet goed, te gewoon en te braaf. Het idee van de bivakmuts viel af want die muts zag er te gesloten uit voor een open label.

Dubbele draad in twee recht twee averecht op naald 12 gaf goed resultaat. Foto’s werden naar Parijs gemaild. Voortdurend overleg. Hele dagen en avonden was ik aan het breien.

Mutsen in uni en twee kleuren met polswarmers

Een serie van zeven mutsen in unikleuren, drie in twee kleuren en een serie specials in meerdere kleuren kwamen van de pennen, met bijpassende polswarmers. Ik verpakte alles zorgvuldig in dozen en stuurde het breiwerk naar Parijs.

Daar kwam het ruim op tijd aan. Bas en zijn team waren er blij mee, het was precies wat ze wilden, nog beter zelfs.

Links Bas en rechts Tony gemaakt tijdens de opnames voor de video

Natuurlijk werd ik uitgenodigd voor de show. In eerste instantie zou ik niet gaan, jammer maar er stonden andere zaken die dag op de agenda.

Foto’s via Bas gekregen met geheel rechts Shasho Ahmad

Tot het moment afgelopen woensdag dat ik weer een serie foto’s uit Parijs kreeg en ik een grote ontroering voelde.

Ik liet ze aan Jos zien die direct zei dat ik erheen moest en dat ik meteen een treinticket moest boeken. Dat deed ik en zo liep ik afgelopen vrijdag al om kwart voor tien ’s ochtends door Parijs.

Onderweg in de trein had ik nog tien Oekraïense harten gebreid, die ik kon weggeven tijdens de show (met dank aan Loret Karman die heel snel blauw en geel garen voor me had geverfd).

Om vier uur was de show in Palais de Tokyo. Tijdens het wachten om naar binnen te kunnen zag ik al wat modellen met mijn mutsen op. Ik liep door een gang met aan beide kanten opgestapelde rugzakken met daarin Sheltersuits. In de showruimte ook twee bergen Sheltersuits.

Rijen oude stoelen stonden er om heen. Ik mocht front row zitten.

De beroemde modejournaliste Suzy Menkes (met beroemde kuif) zat een paar stoelen van me vandaan. Ik had haar een gebreid hart willen geven maar dat is helaas niet gelukt.

Motto van het label Foto © Tony Dočekal voor Sheltersuit

Tussen Chanel, Dior en met ondersteuning van modehuis Chloé maakte modeontwerper en activist Bas Timmer op Paris Fashion Week zijn entree! Voor een publiek van modejournalisten, stylisten, inkopers, vrienden en medewerkers werd het duurzame streetwearmerk Sheltersuit Label gepresenteerd aan de modewereld.

Alles gemaakt van geupcycelde materialen en overgebleven stoffen van Chloé. De opbrengst van het luxemerk Sheltersuit Label voor ‘the rich and the famous’ wordt gebruikt om anonieme daklozen en vluchtelingen warm te houden.

Aan het begin van de show klonken stemmen van daklozen door de ruimte. De modellen, die allemaal bij de Opera werken, hadden een krachtige en kleurrijke uitstraling.

Hun jassen, broeken en vesten zagen er levenslustig uit. Wat een energie heeft die kleding! Mijn mutsen dansten op de hoofden en de polswarmers spetterden van kleur.

Ik kreeg via Bas ook nog een prachtige serie foto’s van achter de schermen terwijl de modellen stonden te wachten om op te gaan.

Aan het einde van de show hield Bas Timmer een kleine toespraak; hij droeg mijn gebreide Oekraïnehart. Trots ben ik op hem en zijn team; zonder Shasho, Tony en al die andere medewerkers was het in zo’n korte tijd niet gelukt.

Bas en ik na de tweede show. Foto: Sonna Krom

Sterke modellen in een sterke eerste collectie

Achter de schermen waren er hapjes, drank, vrolijke modellen, familie van Bas en medewerkers van Sheltersuit. Dat project zat al in mijn hoofd en hart, maar nu nog meer.

Later zag ik de video waarin de mutsen ook een grote rol spelen.

Het lookbook met de hele collectie staat ondertussen ook op de site.

Op je 63ste je breidebuut maken in Parijs is niet voor iedereen weggelegd en dan nog wel bij dit merk. Ik ben er intens blij mee.

23. De Arc de Triomphe, twee keer anders

Parijs, we komen er graag. Door covid waren we er een tijd niet geweest, maar nu moesten we er echt heen: de ingepakte Arc de Triomphe van Christo en Jean-Claude zien. Een visueel feest dat slechts zestien dagen duurde, midden op Place Charles de Gaulle. Op 4 oktober startte het uitkleden van de Arc en vrij kort daarna is de ereboog weer in zijn normale glorie te zien.

Het inpakken van de Arc is een project van jaren geweest. De eerste tekening van Christo van een ingepakte Arc dateert uit 1961. Toestemming om het plan uit te voeren kostte het echtpaar C&JC jaren. Zoals gebruikelijk vroegen ze er geen cent subsidie voor en wilden ze niet werken met sponsors. Het project werd volledig gefinancierd door C&CJ zelf uit de verkoop van hun kunstwerken. Ze hebben hun Parijse droom zelf niet kunnen zien. Jean-Claude overleed in 2009, Christo in 2020.

Midden op dat immense plein staat dat grote bouwwerk met het graf voor de onbekende soldaat. Wij liepen er via de Avenue des Champs-Élysées naar toe. De gevel vol modeontwerpen van Dior keek ons lichtzinnig na.

Auto’s cirkelen eromheen; de belangrijkste boulevards komen er op uit. Via een ondergrondse tunnel kun je de triomfboog bereiken.

De eerste aanblik van de ingepakte Arc was overweldigend. Op een bewolkte maandagmiddag stond daar dat zilveren juweel in volle uitstraling. We bleven er tot het donker werd en de lichten aangingen. Ineens leek hij van goud.

De volgende twee dagen scheen de zon volop. Een strakblauwe lucht zorgde ervoor dat de triomfboog nog meer glom en nog meer aandacht vroeg. Wat ook opviel waren de rode koorden die de stof vasthielden en zorgden voor ontelbare plooien en rimpels die licht bewogen in de wind.

Op woensdagmorgen stonden we boven op het terras van de Arc. Het platform was een sprookje van zilver. De wereld daar was een grote hoes die over het terras was getrokken en waarover je kon lopen. De precisie waarmee dat alles was gemaakt, helemaal op vorm!

En dan het uitzicht naar alle kanten van Parijs. Onvergetelijk. Te weten dat dat wonder er maar even is en dat wij er waren.

Op het plein rondom de Arc liepen gidsen rond. In hun heuptas zaten kleine vierkantjes textiel die ze uitdeelden als je er om vroeg: hetzelfde materiaal als dat waarmee de Arc is ingepakt. Die inpakstof is speciaal ontwikkeld propyleen met een zilveren buitenkant en een blauwe binnenkant. Na het project zal de stof gerecycled worden.

Een gids vertelde dat de kleding die ze droegen speciaal ontworpen was door Issey Miyake. Ineens viel de plissé stof van de broek samen met de rimpels op de Arc. De gids zei dat ze na afloop de kleding mocht houden. Ik werd ogenblikkelijk jaloers. Wie wil er nu niet een outfit van Miyake dragen?

Afmetingen? 25.000 vierkante meter en 3000 meter rood koord. Bedenk daarbij dat er kilometers naden gestikt zijn en dat alles moest kloppen voor de opbouw kon beginnen.

Een feestelijk meesterstuk! Een magistraal wonder! We hebben het gezien; een paar vierkantjes herinneren ons eraan.

De Arc de Triomphe is een van de gebouwen die Parijs beroemd heeft gemaakt in de wereld. Net als de Eiffeltoren, de Sacré-Cœur en het Louvre. Je vind afbeeldingen op sleutelhangers en mokken, op t-shirts en koelkastmagneten.

Hoe anders is dan het werk van Raoul Dufy ( Le Havre, 3 juni 1877 – Forcalquier, 23 maart 1953) waarin deze gebouwen een grote rol spelen. De tentoonstelling ‘Le Paris de Dufy’ in het kleine Museé de Montmartre liet ons Parijs door zijn ogen zien. Rijk van kleur, vol vrolijkheid en lichtheid. Alles met een directheid getekend of geschilderd, vol zwier en beweging.

Dat Dufy ook textiel heeft ontworpen wist ik niet. In een zaal stonden een bank en stoelen, bekleed met stoffen die hij heeft ontworpen. Vol rozen en andere bloemen en met alle gebouwen die Parijs zo Parijs maken.

Een geweven Arc de Triomphe midden op de rug van een stoel en klein, gezien vanaf Place de la Concorde, op een andere stoel.

In de catalogus las ik dat Dufy een grote interesse in andere vormen van kunst had. Naast schilderen en tekenen heeft hij zich bezig gehouden met decors, keramiek, dessinontwerpen, mode en muurschilderingen. Ook weefsels hadden zijn grote interesse; in 1922 kwam hij in contact met gobelinweverij ‘Manufacture de Beauvais’. De eigenaar, Jean Ajalbert, vroeg via het kunstenaarstijdschrift ‘Bulletin de la vie artistique’ welke kunstenaar van die tijd geschikt zou zijn om weefsels te ontwerpen die gebruikt konden worden om meubels te bekleden. Dufy maakte vervolgens nieuwe ontwerpen waarbij gebouwen van Parijs het uitgangspunt waren. Dat hij weinig van weven wist, zag hij zelf niet als een probleem; hij had toen al tien jaar ervaring met het ontwerpen van dessins voor de textielindustrie.

Het moet vast en zeker moeilijk zijn geweest om zijn ontwerpen te weven. Voor de wevers was het een grote uitdaging. Ze hadden nog nooit zoveel verschillende tinten garen gebruikt en die mochten niet door elkaar gehaald worden. Schaduwen, vormen en lijnen en daarbij ook nog alle verfstreken moesten omgezet worden in een weefsel. Dat het gelukt is, komt door de ervaring en het geduld van de wevers. De weefsels zijn schilderijen gevangen in garens, met dezelfde vrolijkheid en lichtheid als in zijn ander werk. Hoe mooi zou het zijn om een zo’n stoel te hebben! Mij maakt het niet uit welk gebouw er op staat. Op veilingsites worden ze af en toe aangeboden en voor astronomische bedragen verkocht. Het blijft dus een droom; gelukkig heb ik de meubels in het echt gezien en kunnen fotograferen.

In een zaal verderop stond een kamerscherm uit 1933 met als titel ‘Panorama de Paris’. Ook geweven in Beauvais; ook daarop is de Arc de Triomphe te zien naast andere beroemde Parijse monumenten.

Parijs zorgt altijd voor nieuwe ervaringen en de historische gebouwen zullen altijd een inspiratiebron blijven voor kunstenaars en ontwerpers.