De term blauwdruk leerde ik jaren geleden kennen tijdens bezoeken aan een blauwdrukkerij in Púchov, Slowakije.

Stanislav Trnka (1934- 2010) had er een kleine werkplaats achter zijn huis waar hij op traditionele manier blauwdrukstof maakte. Dat is een afdektechniek waarbij je een houten stempel doopt in een pasta, ‘papp’ genaamd.

Vervolgens druk je die op de stof en als die geheel bedrukt is, gaat de stof in een indigobad. Wanneer je de stof eruit haalt, komt er zuurstof bij en daardoor kleurt de stof blauw: een magisch moment. Om de papp eruit te krijgen, volgt er nog een wasbeurt.

Tijdens een bezoek vertelde Stanislav dat er eens een jongen in het indigobad was gevallen en dat hij toen hij er werd uit gehaald langzaam blauw kleurde.

De houten blokken, vaak van appel- of perenhout, doen denken aan de houten stempels waarmee in India blockprintstoffen worden gemaakt. Daarbij wordt het dessin met verf direct aangebracht op de stof. Naast de houten blauwdrukstempels zijn er ook die figuren hebben van metaal. Daarmee kunnen fijnere dessins gemaakt worden.

Ook lijkt blauwdruk wat op batik uit Indonesië: met gesmolten was worden motieven op de stof getekend, waarna de stof een verfbad krijgt. Plekken waarop was zit, laten de verf niet toe.

Naast het handmatig drukken van de stof werd er ook machinaal geproduceerd. Vanaf 1960 gebruikte Stanislav deze machine waar langwerpige stempels ingeplaatst werden die de ‘papp’ op de stof drukten. Hierdoor kon je snel meters maken.

Niet alleen in Slowakije en Tsjechië werd blauwdrukstof geproduceerd, maar ook in Hongarije, waar het Kekfestö wordt genoemd, en in landen als Oostenrijk en Duitsland waar het Blaudruck heet. In Oostenrijk drukken Joseph en Miriam Koó nog dagelijks schitterende blauwdrukstoffen. Via hun hip uitziende website kun je die aan de meter bestellen of een ander product kopen dat van hun stof gemaakt is. Jammer dat ik niet in de buurt woon want ik zou die ververij graag eens in het echt zien.

Terug naar de werkplaats van Stanislav Trnka in Púchov, Slowakije. Als de stof klaar was, verkocht mevrouw Trnka de stof aan de meter in haar kleine souvenirwinkel in het centrum van de stad.

Ik kocht er altijd een aantal meters van die bijzondere blauwdruk of tafellakens en servetten in die knalblauwe kleur. Elk jaar maakte Stanislav ook kalenders die hij me gaf. We konden elkaar niet verstaan, maar hadden samen altijd veel plezier als ik probeerde duidelijk te maken hoeveel meter ik wou hebben en zij het lachend afknipte.

https://youtu.be/E-l_NlQZ7JA

Op Internet vond ik een film waarin je Stanislav aan het werk ziet. In het Slowaaks, maar de techniek en toepassing in kledingstukken is duidelijk te volgen. Mooi vind ik zijn blauwe handen die dagelijks in het indigobad gingen.

Ondertussen zijn ze allebei overleden en leek het even dat de drukkerij voorgoed was verdwenen. Het spijt me dat ik niet nog meer gesprekken heb gehad met die bijzondere Stanislav om nog meer te weten te komen over zijn geschiedenis en zijn werkwijze. Wat ik wel weet is dat hij een buitengewoon aardige spraakzame man was die schitterende textielontwerpen heeft gemaakt in die werkplaats achter zijn huis.

Sinds een aantal jaren heeft zijn kleinzoon Peter de werkplaats weer opgepakt. Zijn bedrijf Modrotlač  PETER TRNKA maakt gebruik van alle materialen en kennis waarmee zijn grootvader de stoffen produceerde. Daarnaast geeft Peter workshops aan ieder die geïnteresseerd is in deze specifieke stof en de geschiedenis ervan. Via zijn site kun je de stof aan de meter bestellen en kun je producten kopen gemaakt van zijn stof. Helaas is de site in het Slowaaks maar via Google translate is het allemaal goed te lezen.

In mijn boekenkast staan enkele boeken over blauwdruk, waaronder het beroemde boek van Josef Vydra, Der Blaudruck in der Slowakischen Volkskunst uit 1954.

Een schitterende uitgave vol foto’s van motieven en toepassingen in traditionele kleding.

Al in de 18de eeuw werd de stof geproduceerd. In eerste instantie voor de modieuze rijken, maar aan het einde van die eeuw werd de goedkopere stof gebruikt voor ‘gewone mensen’ in kleine dorpen of steden.

Daardoor ontstonden er in de 19de eeuw veel blauwdrukkerijen en kon je er minstens een vinden in elke kleine plaats in Slowakije.

De stof werd in eerste instantie gebruikt voor traditionele vrouwenkleding (rokken, schorten, omslagdoeken) en huishoudtextiel zoals kussens, dekbedhoezen, gordijnen en tafelkleden.

Vanaf de jaren vijftig kwam er meer bewustwording en waardering voor de stoffen en werden ze gebruikt voor modieuze kleding.

Echt aangeslagen is dit nooit ondanks presentaties op mode-en textielbeurzen. Momenteel zie je de stof alleen gedragen worden door folkloristische groepen die de tradities levend proberen te houden.

Traditionele mannenkleding in blauwdruk ben ik niet tegengekomen. In mijn kledingkast hangen zomershirts die ik zelf maakte van de stof die ik bij mevrouw Trnka kocht.

In het fotoboek Slovensko uit 1949 van de Slowaakse fotograaf Karola Plicku (14 October 1894–6 May 1987) staan prachtige foto’s waarop blauwdruk in volle glorie te zien is.

ÚĽUV, de Slowaakse organisatie die zich bezighoudt met het bewaren, beschermen en ontwikkelen van traditionele Slowaaks handwerk, gaf in 2014 het boek  Modrotlač na Slovensku/ Blueprint in Slovakia uit.

Het boek (Slowaaks/ Engels), geschreven door Ol’ga Danglová en bomvol foto’s, vertelt het complete verhaal van deze techniek. Er zijn ontelbaar verschillende dessins. Kleine grafische patronen, romantische bloempatronen, guirlandes, vogels, vissen, levensbomen, palmen en zelfs paisley dessins.

In de winkel van ÚĽUV in Bratislava kocht ik een antieke lap blauwdruk met aan de rand gestileerde hopbladeren. De ondergrond en achterkant zijn diep zwart-blauw waarop het dessin helder uitkomt. Dit dessin kwam ik tegen in het boek van Josef Vydra waar de bladeren voor een deel geel zijn geverfd.

Het zou zo maar kunnen dat Stanislav Trnka het gedrukt heeft want ik kwam in het boek van Ol’ga Danglová een afbeelding tegen van dit dessin door hem rond 1990 gedrukt.